Νεάπολη

Στο όρος Καδηστός, δύο χιλιόμετρα βορειοανατολικά της σημερινής Νεάπολης, βρισκόταν η αρχαία πόλη Δρήρος. Η πόλη ιδρύθηκε το 12ο αιώνα π.Χ. και άκμασε από τους γεωμετρικούς χρόνους μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους, όταν το 220 π.Χ. καταστράφηκε κατά τη διάρκεια εμφυλίου πολέμου. Η πόλη έγινε γνωστή το 1855, όταν ανακαλύφθηκε από χωρικούς πεσσός με επιγραφή και συστηματικές ανασκαφές έλαβαν χώρα το 1917 και το 1932. Η επιγραφή περιλαμβάνει τον όρκο 180 εφήβων με την αφοσίωση προς την πόλη τους, το μίσος προς τους εχθρούς Μιλάτιους και Λύττιους και την πίστη προς τους συμμάχους Κνώσιους (η επιγραφή βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη). Από το 2010 ως σήμερα γίνεται συστηματική ανασκαφή από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λασιθίου.

Στην περιοχή της σημερινής κωμόπολης, «Απάνω Γειτονιά», βρισκόταν επί ενετικών χρόνων ένα μικρό χωριό το οποίο ονομαζόταν Καρές. Στη συνέχεια οι Βενετοί, το μετονόμασαν σε Καινούργιο Χωριό ή Καινό Χωριό, όπως αναφέρεται σε συμβόλαιο του 1631 από την μονή Αρετίου Κατάλοιπο εκείνης της εποχής η Μονή Φραρώ, ένα φραγκισκανικό μοναστήρι του οποίου η ίδρυση τοποθετείται στο 14ο αιώνα και αποτυπώνεται στους χάρτες της Βενετίας.

Το Καινούργιο Χωριό αναπτύχθηκε πολύ κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας λόγω της θέσης του στο πέρασμα ανάμεσα στο Ηράκλειο και στο Λασίθι. Το 1868 ορίζεται ως διοικητής της περιοχής ο Κωστής Αδοσίδης Πασάς και εγκαθίσταται στο “Καινούργιο Χωριό”, το οποίο μετονομάζει Νεάπολη και την καθιστά την πρώτη πρωτεύουσα του Λιβά (νομού) Λασιθίου. Η Νεάπολη σε μεγάλο βαθμό αναμορφώθηκε από τον Κωστή Αδοσίδη Πασά(1868-1871), ο οποίος άλλαξε τη ρυμοτομία της πόλης ,έχτισε πολλά δημόσια κτήρια και δημιούργησε υποδομές:

1. Δικαστικό Μέγαρο
2. Νοσοκομείο που μετατράπηκε σε Γυμνάσιο από το 1875
3. Διοικητήριο
4. Στρατώνες
5. Δημόσιες κρήνες
6. Αποχετευτικό σύστημα
7. Οργάνωση δημόσιου χώρου, πλατείας και κήπου.
8. Διάνοιξη δρόμων.

Η πόλη εξακολουθεί να αναπτύσσεται και μετά το 1871, που αποχωρεί ο Αδοσίδης. Το πρώτο γυμνάσιο στο νομό Λασιθίου ιδρύεται στη Νεάπολη το 1875 και η Νεάπολη γίνεται έδρα της μητρόπολης Πέτρας της οποίας η προηγούμενη έδρα ήταν Μονή Αρετίου.

Παρέμεινε πρωτεύουσα του Λασιθίου μέχρι το 1904(περίοδος Κρητικής Πολιτείας), όταν η έδρα του νομού μεταφέρθηκε στον Άγιο Νικόλαο. Στο κίνημα του Θερίσσου, 1905, συμπορεύεται με τον Ελ. Βενιζέλο και διεκδικεί με όλες της τις δυνάμεις την Ένωση με την Ελλάδα. Παρά την μετακίνηση της έδρας, η Νεάπολη παρέμεινε σημαντικό εμπορικό και πνευματικό κέντρο της επαρχίας και του νομού στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Σε αυτήν την περίοδο έφτασε το ηλεκτρικό ρεύμα, κατασκευάστηκε ο πρώτος κινηματογράφος, λειτουργούν εμπορικά καταστήματα και κατασκευάζεται ο μητροπολιτικός ναός της Μεγάλης Παναγίας, ένα μνημειακό έργο για την εποχή.(1888) Η ανάπτυξη αυτή ανακόπτεται μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, όπου ήταν έδρα ιταλικής μεραρχίας και ο πυρήνας της αντιστασιακής δράσης του ΕΑΜ. Οι δεκαετίας του 1960, 1970, 1980 και 1990 σημαδεύτηκαν από μετανάστευση των κατοίκων της Νεάπολης λόγω της οικονομικής στασιμότητας της περιοχής που οδήγησε στην παρακμή.
Σήμερα είναι μια μικρή κωμόπολη, η οποία όμως εξακολουθεί να διατηρεί την ατμόσφαιρα της αρχοντιάς της, μέσα στα δρομάκια της, στην κεντρική πλατεία και τα ιστορικά της κτήρια, ενώ οι παλιές γειτονιές με τα χαμόσπιτα μας γυρνάνε στον 19ο αι.